Devanagari - Anielska Mowa Miasta BogĂłw

Dewanagari (z sanskr. devanagari; deva „bóg” + nagari „miasto”) - pismo alfabetyczno - sylabiczne, u¿ywane w pó³nocnych, zachodnich i œrodkowych Indiach do zapisu kilkunastu jêzyków z grupy jêzyków indyjskich, m.in. sanskrytu, hindi, marathi, nepali. Rozwinê³o sie wedle badaczy zachodnich z pisma Brahmi, starszej formy pisma indyjskiego, którego najwczeœniejsza postaæ znana jest szerzej z napisów cesarza Aœoki (po³. III w. p.e.ch.). Wed³ug kasty brahmanów jednak Devanagari jest bardzo dawnym pismem, które istnia³o ju¿ czasach Kryszny, ale by³o u¿ywane wy³¹cznie przez kastê braminów, wtajemniczonych w Wedê i dlatego by³o nieznane. Pismo Brahmi mia³o byæ rodzajem pisma ludowego, w odró¿nieniu od zarezerwowanego dla spraw boskich Devanagari.

Sk³ada sie z 50-ciu znaków, w tym 16-tu samog³osek oraz ponad 300 ligatur, zbitek dwóch lub wiêcej sylab. Zapis znaków dewanagari jest poziomy, od strony lewej do prawej. Charakterystyczna dla niego jest pozioma linia (matra) nad ka¿d¹ liter¹ i ligatur¹ oprócz znaków dha i bha, których linia jest niepe³na. Pismo Dewanagari posiada tak¿e kilka znaków interpunkcyjnych oraz znaków o znaczeniu fonetycznym. Najstarsze znane jak dot¹d inskrypcje pochodz¹ z VII wieku, a cyfry arabskie i ³acinskie pochodz¹ w³aœnie z dewanagari, czyli szerzej z kultury sanskrytu. Devanagari to pismo w zasadzie symboliczne, jego znaki s¹ przedmiotem kontemplacji i mistycznej filozofii. Jest do dziœ u¿ywane w Indiach dla jêzyków: sanskrytu (Sanskrit), hindi, marathi, nepalskiego (Nepali), nevari i innych jak: awadhi, bagheli, bhatneri, bhili, bihari, braj bhasha, chhattisgarhi, garhwali, gondi, harauti, ho, jaipuri, kachchhi, kanauji, konkani, kului, kumaoni, kurku, kurukh, marwari, mundari, palpa, i santali.

Sanskryt

Sanskryt (dewanagari: संस्कृतम् saṃskṛtam; sa.msk.rtaa bhaa.saa, od sa.m+k.r – zestawiaæ, skÂładaæ; bhaa.saa – jĂŞzyk; "jĂŞzyk uporzÂądkowany", w przeciwieñstwie do jĂŞzykĂłw naturalnych - prakrytĂłw, tzn. ludowych o "nieuporzÂądkowanej" gramatyce) jĂŞzyk literacki staroÂżytnych, Ĺ“redniowiecznych i wczesnonowoÂżytnych Indii. NaleÂży do indoaryjskiej ga³êzi indoirañskiej grupy rodziny jĂŞzykĂłw indoeuropejskich. Pomimo powszechnego w Europie przekonania, iÂż jest jĂŞzykiem martwym, jak Âłacina, zasadniczo nim nie jest, gdyÂż nie tylko jest jeszcze stale uÂżywany w ceremoniach religijnych hinduizmu, ale takÂże istniejÂą niewielkie grupy osĂłb deklarujÂące go jako ich jedyny jĂŞzyk ojczysty, wedÂług spisĂłw ludnoĹ“ci z 1999 r. – okoÂło 3.000 osĂłb na ponad 900 mln wĂłwczas ludnoĹ“ci Indii. Czynione sÂą teÂż prĂłby rewitalizacji tego jĂŞzyka poprzez tworzenie sanskryckich neologizmĂłw na okreĹ“lenie wspó³czesnych terminĂłw, np. technicznych (np. telewizja, sanskr. duuradarshana). Jest teÂż uznawany od 1949 roku za jeden z 13 konstytucyjnych jĂŞzykĂłw Republiki Indii (obecnie 23 - 2008r.). Dlatego wÂłaĹ“ciwsze jest okreĹ“lenie go jako jĂŞzyk liturgiczny niÂż wegetujÂący czy martwy. Sanskryt jest jĂŞzykiem grupy satemowej – praindoeuropejskie miĂŞkkie k przeszÂło w nim w Ĺ“, podobnie jak w jĂŞzyku polskim w s. JeĹ“li grupa satem jest grupÂą genetycznÂą, oznacza to, Âże polski jest bliÂżej spokrewniony z sanskrytem niÂż np. z niemieckim czy francuskim. Hipoteza podziaÂłu jĂŞzykĂłw indoeuropejskich na grupy satem i kentum jest jednak dzisiaj coraz bardziej podwaÂżana, chociaÂż wcale nie sÂłusznie. IstniejÂą co najmniej trzy odmiany sanskrytu:

• sanskryt wedyjski – uÂżywany juÂż okoÂło XV-VII w. p.e.ch., m.in. w Wedach, kiedy to byÂł uÂżywany jako jedyny jĂŞzyk, choæ tradycja brahmanĂłw utrzymuje, Âże sanskryt i pisma wedyjskie istnialy juÂż 6 tysiĂŞcy lat p.e.ch., tak bowiem wynika z pism i nauk.
• sanskryt klasyczny – z okresu kiedy byÂł uÂżywany g³ównie przez warstwy wyksztaÂłcone, czyli warny bramiñskÂą i rycerskÂą (kszatrija), czĂŞsto jako drugi jĂŞzyk; w wersji skodyfikowanej ("uporzÂądkowanej") przez Paniniego (IV w. p.n.e.) jest to wÂłaĹ“ciwy jĂŞzyk kultury indyjskiej, Âłacina Indii, uÂżywany aÂż do czasĂłw nowoÂżytnych; to w tym okresie pojawiÂła siĂŞ dopiero nazwa "sanskryt".
• sanskryt poklasyczny mieszany (ang. Hybrid Sanskrit), w ktĂłrym wystĂŞpujÂą elementy (lub wpÂływy) staroÂżytnych jĂŞzykĂłw ludowych, mĂłwionych jĂŞzykĂłw Indii, prakrytĂłw i palijskiego; odmiana ta wystĂŞpuje g³ównie w tekstach heterodoksyjnych religii Indii, buddyzmu i dÂżinizmu (istnieje teÂż odmiana tzw. epigraficzna, np. z napisĂłw naskalnych cesarza AĹ“oki, III-II w. p.e.ch. Gdy religie te wdaÂły siĂŞ w debaty z hinduizmem (III-XI w.), sanskryt ich tekstĂłw zatraciÂł cechy hybrydalne i rĂłwnieÂż staÂł siĂŞ sanskrytem klasycznym, choæ zachowujÂącym specyficznÂą terminologiĂŞ technicznÂą.

Ró¿nice pomiêdzy tymi odmianami s¹ widoczne g³ównie w s³ownictwie, a w gramatyce nie s¹ na tyle du¿e, by osoba w³adaj¹ca sprawnie jedn¹ z nich nie by³a w stanie bez problemów czytaæ tekstów w obu pozosta³ych.

Sanskryt posiada charakterystycznÂą fonetykĂŞ, w znaczÂącym stopniu ró¿nÂą od polskiej. Wszystkie samogÂłoski wystĂŞpujÂą w wersji krĂłtkiej (np. a) i dÂługiej (np. ā). IstniejÂą samogÂłoskowe sonanty .r i .l, oraz dÂługie .rr i .ll. Spó³gÂłoski zwarte – zarĂłwno bezdŸwiĂŞczne, jak i dŸwiĂŞczne – posiadajÂą wersjĂŞ nieprzydechowÂą i przydechowÂą. Jest to element archaiczny, utrzymany pod wpÂływem substratu wczeĹ“niejszych na subkontynencie indyjskim jĂŞzykĂłw drawidyjskich. W sanskrycie istnieje teÂż szereg spó³gÂłosek cerebralnych – wymawianych podobnie jak zĂŞbowe, ale z jĂŞzykiem podniesionym ku szczytowi podniebienia – dŸwiĂŞki obce praindoeuropejskiemu, ale charakterystyczne dla innych jĂŞzykĂłw subkontynentu indyjskiego: drawidyjskich i mundajskich. Sanskryt, podobnie jak jĂŞzyk polski, odró¿nia Ĺ“ od sz (bardziej cerebralnego, niÂż polskie) oraz æ od cz. DŸwiĂŞki uporzÂądkowane sÂą wedÂług kolejnoĹ“ci alfabetu dewanagari, ktĂłry posiada 16 samogÂłosek. CechÂą charakterystycznÂą fonetyki sanskrytu jest zjawisko sandhi, tj. zmian fonetycznych na granicy s³ów, powodujÂących regularnie zjawiska takie, jak: zlewanie siĂŞ w jednÂą dwugÂłoskĂŞ lub samogÂłoskĂŞ dÂługÂą samogÂłoski koñcowej z poczÂątkowÂą nastĂŞpnego sÂłowa, upodabnianie stykajÂących siĂŞ ze sobÂą spó³gÂłosek lub elizja. Pó³sylabiczny alfabet sanskrytu, pismo dewaanaagari, jest pismem naukowym, Ĺ“ciĹ“le fonetycznym, wiĂŞc zapisuje te wszystkie zmiany.

Istnieje wiele systemów transkrypcji sanskrytu z u¿yciem alfabetu ³aciñskiego – jedne z u¿yciem specjalnych znaków diakrytycznych, inne bez nich. Najpowszechniej stosowana jest w œwiecie (tak¿e w Indiach) transkrypcja przyjêta przez Miêdzynarodowy Zjazd Orientalistów w Genewie w r. 1899, stosuj¹ca kreskê nad liter¹ na oznaczenie samog³oski d³ugiej, kropkê pod liter¹ na oznaczenie spó³g³oski cerebralnej (lub sonantu samog³oskowego) oraz kropkê nad literami tylnojêzykowymi m i n. (czasem kropka pisana jest pod m, ale to ju¿ kwestia mo¿liwoœci technicznych, powinna byæ nad m, tak jak w oryginale jest nad g³osk¹).

Istnieje transkrypcja stosowana na stronach internetowych czasopisma Philosophy East and West, która zapisuje samog³oski d³ugie jako podwójne, a kropkê pod liter¹ stawia przed ni¹. Istniej¹ te¿ inne systemy transkrypcji specjalnie dostosowane do potrzeb Internetu: system Veldhuisa, system ITAR-ITRANS, nie u¿ywaj¹ce wcale kropek, tylko ró¿ne kombinacje ma³ych i wielkich liter alfabetu ³aciñskiego. W Polsce od 1957 r. toczy siê spór pomiêdzy indologami (indianistami), jak zapisywaæ s³owa sanskryckie w tekstach polskich – czy z u¿yciem miêdzynarodowej transkrypcji orientalistycznej (zwanej u nas "naukow¹"), czy z u¿yciem tradycyjnej transkrypcji bezmyœlnie spolszczonej pomijaj¹cej d³ugoœæ samog³osek i kropki pod literami cerebralnymi. Pomiêdzy zwolennikami zapisu spolszczonego trwa spór na temat zapisu samog³oskowego sonantu .r jak "ri" (tzw. szko³a krakowsko-wroc³awska i szko³a poznañska) czy jak "ry" (pozosta³e szko³y), oraz na temat spó³g³osek palatalnych – czy je zapisywaæ jak "cz" i "d¿" (szko³a krakowsko-wroc³awska i stara szko³a warszawska), czy raczej jak "æ" i "dŸ" (nowa szko³a warszawska, szko³a lubelska i szko³a poznañska, przy czym nowa szko³a warszawska i szko³a poznañska zapisuj¹ spó³g³oski "æ", "dŸ", "ñ" i "œ" nieortograficznie, tak¿e przed samog³oskami, zaœ szko³a lubelska – zgodnie z regu³ami ortografii polskiej – zamienia je na "ci", "dzi", "si" i "ni" przed samog³oskami), co wprowadza chaos i paranojê uniemo¿liwiaj¹c¹ sensown¹ identyfikacjê pojêæ.

Sanskryt jest jêzykiem fleksyjnym, posiadaj¹cym 8 przypadków (odmiana rzeczowników i przymiotników w trzech rodzajach wed³ug jednego z 9 typów odmiany), trzy liczby (pojedyncz¹, podwójn¹ i mnog¹), bardzo liczne formy czasownikowe (10 klas odmiany czasownika w 4 czasach pochodnych od czasu teraŸniejszego; 2 czasy przesz³e, 2 aorysty i 3 czasy przysz³e, 5 form imies³owowych b¹dŸ nieodmiennych). Jako taki mia³ doœæ dowolny szyk wyrazów, przewa¿a³ jednak SOV (podmiot, dope³nienie, orzeczenie). Pomimo bogactwa form fleksyjnych odmiany rzeczownika, w sanskrycie klasycznym przewa¿a³y formacje niefleksyjne: czêsto bardzo d³ugie z³o¿enia nominalne, gdzie sztuk¹ jest w³aœciwa analiza relacji miêdzy czêœciami sk³adowymi. Najpowszechniejszym typem zdania jest zdanie nominalne. Wystêpowanie d³ugich z³o¿eñ nominalnych oraz zjawisko sandhi powoduje, ¿e zdanie sanskryckie jest czêsto zapisywane nawet jednym ci¹giem liter, wygl¹daj¹cym jak jeden wyraz.

Wszystkie ¿ywe i wymar³e indoeuropejskie jêzyki subkontynentu indyjskiego i okolic (Indie, Pakistan, Nepal, Bangladesz, Sri Lanka, Malediwy oraz czêœci Azji Centralnej (dawna Gandhara, Baktria i Sogdiana, dzisiejszy Afganistan, Tad¿ykistan, Uzbekistan i Kirgistan) albo wywodz¹ siê z sanskrytu, albo wykazuj¹ silne jego wp³ywy. Silne wp³ywy sanskrytu s¹ tak¿e widoczne w jêzykach drawidyjskich i mundajskich, w jêzyku tybetañskim oraz w jêzykach Azji Po³udniowo-Wschodniej, nale¿¹cych do innych rodzin jêzykowych, zw³aszcza w Indonezji – jêzyk jawajski zwany kawi, ale tak¿e w Birmie, Tajlandii, Kambod¿y i w nieistniej¹cym od XVII w. królestwie Czampy (dzisiejszy œrodkowy Wietnam). W sanskrycie nadal powstaj¹ dzie³a literackie i naukowe, zw³aszcza z dziedziny klasycznej filozofii indyjskiej, religii hinduskiej i tradycyjnych dziedzin wiedzy, jak ajurweda czyli indyjska medycyna, dharmaœastra czyli nauka o prawoœci oraz astrologia. Szacunkowo jedna trzecia nazw tradycyjnych miejscowoœci w Polsce wywodzi siê z Sanskrytu, podobnie jak znakomita czêœæ s³ownictwa staropolskiego.

Sanskryt klasyczny - jĂŞzyk Ĺ“rednioindyjski, jedna z postaci sanskrytu, wywodzÂąca siĂŞ z jĂŞzyka wedyjskiego. PierwszÂą gramatykĂŞ sanskrytu klasycznego opracowaÂł Pāṇini. JĂŞzyk wedyjski - b³êdnie uwaÂżany za wymarÂły jĂŞzyk z grupy indyjskiej jĂŞzykĂłw indoeuropejskich. Jest to najstarsza postaæ jĂŞzyka staroindyjskiego - sanskrytu, uÂżywana powszechnie w okresie od XV do V wieku p.n.e.. Z niego wywodzi siĂŞ sanskryt klasyczny. Nazwa wywodzi siĂŞ od Wed, zbioru tekstĂłw indyjskich, ktĂłrej najstarszÂą czêœæ - Rygweda (1500-1200 r. p.n.e.) - zostaÂła spisana wÂłaĹ“nie w tym jĂŞzyku. Tym samym sÂą to jedne z najstarszych zapisow jĂŞzykĂłw indoeuropejskich, Âżywo recytowane jako jĂŞzyk tajemny przez liczÂącÂą ponad 8 milionĂłw osĂłb aktywnych w Indii kastĂŞ braminĂłw (kapÂłanĂłw). CaÂła populacja osĂłb przynaleznych do kasty brahmanĂłw liczy wiĂŞcej niÂż 40 mln ludzi.

Pāṇini (V wiek p.n.e.) – gramatyk indyjski, ktĂłry stworzyÂł pierwszÂą gramatykĂŞ sanskrytu, zÂłoÂżonÂą z 3959 reguÂł – Ashtadhyayi ("OĹ“mioksiÂąg"). ByÂło to zarazem pierwsze opracowanie gramatyki znane na Ĺ“wiecie. Ĺ’ri Pāṇini uwaÂżany jest za prekursora jĂŞzykoznawstwa formalnego. Jego dzieÂło jest wci¹¿ podstawÂą studiĂłw nad sanskrytem. Indyjska legenda powiada, Âże gdy Pāṇini studiowaÂł gramatykĂŞ, ukazaÂł siĂŞ mu sam BĂłg - MaheĹ“wara (Ĺ’iva), ktĂłry uderzyÂł 14 razy w bĂŞben zwany mridangam. DŸwiĂŞki te uÂłoÂżyÂły siĂŞ w zestaw gÂłosek sanskrytu w postaci 14 reguÂł zwanych Ĺ“iva-sutrani. NajsÂłynniejszym komentatorem dzieÂła Pāṇini jest Ryszi Patanjali, ktĂłry napisaÂł Mahabhasya "Wielki komentarz do Pāṇiniego" w II w. p.e.ch.

SANSKRYT - Od dawna uznaje siê powszechnie, ¿e sanskryt jest dalekim przodkiem wszystkich jêzyków indoeuropejskich z wyj¹tkiem fiñskiego, estoñskiego, wêgierskiego, tureckiego i baskijskiego. Poza tymi piêcioma wszystkie jêzyki Europy wywodz¹ siê od wspólnego przodka, którym by³a grupa dialektów u¿ywanych przez plemiona ¿yj¹ce na stepach po³udniowej Rosji oko³o 2000 lat p.e.ch. Na pokrewieñstwo sanskrytu z jêzykami Zachodu wskazuj¹ pewne cechy podobieñstwa bezpoœrednio widoczne, jak na przyk³ad s³owa: pitR - "ojciec" i maatR - "matka", oraz wiele mniej wyraŸnych. Na przyk³ad sanskryckie s³owo shvan - "pies" jest spokrewnione z greckim kyon, ³aciñskim canis, a tak¿e z niemieckim Hund i angielskim hound, w którym h reprezentuje pierwotne k. Sanskryckie cakra - "ko³o" jest spokrewnione z angielskim wheel; oba te wyrazy wywodz¹ siê od pradawnego s³owa kuekulo i bêd¹cego przodkiem równie¿ greckiego kyklos i staroangielskiego hweogol, od którego pochodzi dzisiejsze wheel. Ca³e setki takich podobieñstw, niewidocznych na pierwszy rzut oka, zosta³y ustalone przez jêzykoznawców z ca³kowit¹ niemal pewnoœci¹.

Czytelnik posiadaj¹cy niewielk¹ choæby znajomoœæ ³aciny albo greki od razu rozpozna pokrewieñstwo systemów czasownikowych tych jêzyków z systemem czasowników sanskryckich. Tak na przyk³ad odmiana czasu teraŸniejszego sanskryckiego czasownika as - "byæ" wygl¹da nastêpuj¹co:

asmi - jestem	smas - jesteœmy
asi - jesteœ	stha - jesteœcie
asti - jest	santi - sÂą

Sanskryt wedyjski jest pod wieloma wzglêdami bli¿szy ni¿ którykolwiek inny z jêzyków indoeuropejskich owego jêzyka pierwotnego, od którego wszystkie pochodz¹. W³aœnie odkrycie sanskrytu pozwoli³o Boppowi, Raskowi i innym uczonym pierwszej po³owy minionego stulecia nakreœliæ wyraŸny schemat pokrewieñstwa miêdzy jêzykami grupy indoeuropejskiej i rozwin¹æ naukê jêzykoznawstwa porównawczego.

Najdawniejsza zachowana w pismach forma sanskrytu - ta, któr¹ znajdujemy w Rygwedzie (Rgveda) - pozostaje w takim mniej wiêcej stosunku do sanskrytu klasycznego jak dialekt homerycki do klasycznej greki. We wszystkich swych stadiach rozwojowych sanskryt jest jêzykiem o bardzo bogatej fleksji, ale w Wedach spotykamy wiele takich form, które potem wysz³y z u¿ycia. Czasownik ma tam system odmian mog¹cy wspó³zawodniczyæ z koniugacj¹ greck¹, rozporz¹dzaj¹cy ogromnym aparatem stron i trybów, który potem zosta³ w znacznej mierze uproszczony. W jêzyku wedyjskim, tak samo jak w póŸniejszym sanskrycie, rzeczownik ma osiem przypadków i zarówno rzeczownik, jak i czasownik maj¹ oprócz liczby pojedynczej i mnogiej - liczbê podwójn¹. Wa¿n¹ cech¹ sanskrytu wedyjskiego jest akcent toniczny. Ka¿de wa¿niejsze s³owo posiada sylabê akcentowan¹, któr¹ wymawia siê niekoniecznie silniej, ale wy¿szym tonem ni¿ inne sylaby, podobnie jak w dawnej grece. W wyrazach sanskryckich akcent ten pada przewa¿nie - pomijaj¹c wyj¹tki wywo³ane specyficznymi prawami jêzykowymi - na te same sylaby, które akcentuje siê w pokrewnych im s³owach greckich.

Sanskryt, jak i wiêkszoœæ wywodz¹cych siê od niego jêzyków, charakteryzuje siê równie¿ obecnoœci¹ spó³g³osek wymawianych z przydechem. Literka "k" bez przydechu jest dla Hindusa zupe³nie innym dŸwiêkiem ni¿ "kh", wymawiane z bardzo silnym przydechem - tak mniej wiêcej jak wymawia siê pierwsz¹ zg³oskê angielskiego wyrazu come. Dla przeciêtnego Europejczyka ró¿nica ta jest trudna do zauwa¿enia. Wywodzi siê ona z jêzyka praindoeuropejskiego i przeniknê³a stamt¹d do klasycznej greki, gdzie jednak przydechowe g³oski th, ph, ch straci³y swe pierwotne brzmienie przed pocz¹tkiem ery chrzeœcijañskiej. Inn¹ znamienn¹ cech¹ fonetyki wedyjskiego sanskrytu, równie¿ zachowan¹ do naszych czasów, jest seria tzw. "szczytowych", czyli "cerebralnych" spó³g³osek: T, Th, D, Dh i N. Dla Hindusa s¹ one dŸwiêkami wyraŸnie odrêbnymi od "zêbowego" t, "zêbowego" th itd., chocia¿ Europejczyk dopiero po d³ugim os³uchaniu mo¿e nauczyæ siê je rozró¿niaæ. G³osek "szczytowych" nie by³o w jêzyku praindoeuropejskim; zapo¿yczono je w bardzo wczesnym okresie od pierwotnych mieszkañców Indii, plemion proto- australoidalnych albo drawidyjskich. Jeszcze jedn¹ znamienn¹ cech¹ fonetyki sanskryckiej jest przewaga samog³osek a i aa (A) nad innymi samog³oskami. Sanskryt wedyjski jest jêzykiem subtelnym, pe³nym si³y i dostojeñstwa.

W wiekach, które nast¹pi³y po skomponowaniu Rygwedy, sanskryt uleg³ znacznym przemianom. W pierwszych wiekach ostatniego tysi¹clecia przed er¹ chrzeœcijañsk¹ zaginê³o wiele dawnych form fleksyjnych i gramatyka w pewnej mierze siê uproœci³a, chocia¿ nadal pozosta³a systemem bardzo skomplikowanym. Pojawi³y siê nowe wyrazy zapo¿yczone przewa¿nie ze Ÿróde³ niearyjskich, podczas gdy niektóre dawne zosta³y zapomniane albo zmieni³y swe znaczenie. W tych warunkach wy³oni³y siê w¹tpliwoœci co do w³aœciwej wymowy i znaczenia dawniejszych tekstów wedyjskich: s¹dzono, ¿e jeœli nie powtarza siê ich z absolutn¹ dok³adnoœci¹, nie tylko trac¹ sw¹ moc magiczn¹, ale sprowadzaj¹ niedolê na tego, kto je b³êdnie wypowiada. Z owej troski o zachowanie czystoœci Wed rozwinê³a siê w Indiach gramatyka i wiedza o fonetyce. Najstarszy indyjski tekst lingwistyczny, Nirukta (nirukta) Jaski (yaska), traktat wyjaœniaj¹cy przestarza³e s³owa wedyjskie, powsta³ w V wieku p.e.ch.; stanowi on syntezê wielu dawniejszych badañ jêzykowych. Wielka gramatyka Paniniego (paaNini), Asztadhjaji (ashhTaadhyaayii) ("Osiem Rozdzia³ow"), powsta³a zapewne pod koniec IV wieku p.e.ch. Na tym etapie jêzyk osi¹gn¹³ ju¿ w³aœciwie formê klasyczn¹ i odt¹d niewiele siê zmienia³, wzbogacaj¹c tylko swe s³ownictwo.

Fonetyka sanskrycka by³a ju¿ wtedy zanalizowana z dok³adnoœci¹, której nie dorówna³y ¿adne póŸniejsze studia lingwistyczne a¿ do XIX wieku. Jednym z najwiêkszych osi¹gniêæ Indii jest ich niezwyk³y alfabet, zaczynaj¹cy siê od samog³osek, po których nastêpuj¹ spó³g³oski, wszystkie sklasyfikowane bardzo naukowo wed³ug sposobu ich wymawiania - w zupe³nym przeciwieñstwie do chaotycznego i niedok³adnego alfabetu ³aciñskiego, kszta³tuj¹cego siê organicznie przez trzy tysi¹clecia. Dopiero po odkryciu indyjskiego sanskrytu powsta³a na Zachodzie fonetyka jako nauka. Powstanie wielkiej gramatyki Paniniego, która ustabilizowa³a jêzyk sanskrycki, mo¿liwe by³o dziêki pracy wielu wczeœniejszych pokoleñ gramatyków. Owi prekursorzy zdo³ali rozpoznaæ rdzeñ jako podstawowy element wyrazu i u³o¿yli listê oko³o dwóch tysiêcy jednosylabowych rdzeni, s¹dz¹c, ¿e od nich w³aœnie - przez dodawanie przedrostków, przyrostków i elementów fleksyjnych - wywodz¹ siê wszystkie s³owa. W zasadzie mieli racjê, chocia¿ pope³nili trochê b³êdów i ich wywody etymologiczne s¹ czasami fa³szywe. Badania ich sta³y siê Ÿród³em interesuj¹cych koncepcji w wielu dziedzinach myœli indyjskiej.

S³awê dzie³a mistrz Panini ogranicza jego specjalistyczny charakter, ale nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e stanowi ono jedno z najwspanialszych osi¹gniêæ wszystkich kultur staro¿ytnych. Przed XIX wiekiem w ¿adnej czêœci œwiata nie powsta³a bardziej szczegó³owa i bardziej naukowa gramatyka. Traktat ten obejmuje ponad 4000 regu³, zapisanych pewnego rodzaju stenografi¹, przy u¿yciu poszczególnych liter i sylab jako symbolów przypadków, trybów, osób, czasów i innych kategorii, wed³ug których sklasyfikowane s¹ zjawiska jêzykowe. Niezmierna zwiêz³oœæ wyk³adu Paniniego sprawia, ¿e trudno jest go czytaæ bez uprzednich studiów jêzyka i odpowiedniego komentarza. PóŸniejsze gramatyki indyjskie s¹ przewa¿nie komentarzami do Paniniego. Najwa¿niejszymi z nich s¹ Mahabhaszja (mahaabhaashhya) ("Wielki Komentarz") Patañd¿alego (patanjali) z II wieku przed er¹ chrzeœcijañsk¹ i Kasika Writti (kaashikaa-vRtti) znany jako Komentarz z Banaras, tak¿e D¿ajaditji (jayaaditya) i Wamany (vaamana) z VII wieku p.e.ch.

Niektórzy póŸniejsi gramatycy polemizowali z Paninim w sprawach drobnych, ale w zasadzie system jego zosta³ tak powszechnie przyjêty, ¿e ¿aden pisarz czy mówca z krêgów dworskich lub bramiñskich nigdy nie oœmieli³ siê powa¿nie zakwestionowaæ jego teorii. Dziêki Ryszi Panini jêzyk ustali³ siê i móg³ siê odt¹d rozwijaæ tylko wed³ug zasad jego systemu. W³aœnie od czasów Paniniego zaczêto ten jêzyk nazywaæ saMskRta, czyli "udoskonalony" albo "oczyszczony" - w przeciwieñstwie do prakRta, czyli jêzyków "nieoczyszczonych", dialektów ludowych, które nadal rozwija³y siê w sposób spontaniczny. Sanskryt Paniniego, choæ prostszy od mowy wedyjskiej, jest jednak jêzykiem bardzo skomplikowanym. W pocz¹tkach nauki niezmiernie trudno jest przyswoiæ sobie ustalone przez gramatyka zasady po³¹czeñ eufonicznych (sandhi), bêd¹ce rozwiniêciem tendencji istniej¹cych w jêzyku ju¿ od czasów wedyjskich. Wed³ug tych zasad brzmienie ka¿dego wyrazu w zdaniu jest uwarunkowane brzmieniem wyrazów s¹siednich. Tak wiêc na przyk³ad na avadat ("nie powiedzia³") przemienia siê w naavadat, na uvaaca zaœ (fraza maj¹ca to samo znaczenie) przemienia siê w novaaca; raamas uvaaca ("Rama powiedzia³") - w raama uvaaca, raamas avadat - w raamo 'vadat, natomiast haris avadat - w harir avadat. Jest wiele tego rodzaju regu³, które zosta³y sztucznie narzucone nawet tekstom Rygwedy, tak ¿e badacz musi nieraz rekonstruowaæ pierwotne brzmienie s³ów, aby odnaleŸæ w³aœciwe metrum.

Ujednolicaj¹c gramatykê sanskryck¹, Panini opar³ siê zapewne na takiej odmianie sanskrytu, jak¹ pos³ugiwano sie na terenach pó³nocno-zachodnich. Jako pewnego rodzaju lingua franca klasy kap³añskiej, jêzyk ten stawa³ siê stopniowo równie¿ wspóln¹ mow¹ warstwy rz¹dz¹cej. Maurjowie (Morjowie), tak jak wiêkszoœæ indyjskich dynastii a¿ do epoki Guptów, w swych oficjalnych wypowiedziach u¿ywali jeszcze prakrytu. Pierwsz¹ wa¿n¹ dynasti¹ pos³uguj¹c¹ siê sanskrytem byli Œakowie z Ud¿d¿ajini; napis Rudradamana w Girnarze jest najstarszym - oprócz kilku krótkich i ma³o wa¿nych inskrypcji - pisanym dokumentem sanskryckim, jaki posiadamy. Ka¿dy jêzyk, dopóki mówi siê nim i pisze, ma tendencje do rozwoju, a rozwój ten polega przewa¿nie na upraszczaniu struktury. Sanskryt jednak, krêpowany autorytetem Paniniego, nie móg³ siê swobodnie rozwijaæ w taki sposób. Nad niektórymi z jego pomniejszych regu³, odnosz¹cymi siê na przyk³ad do w³aœciwego u¿ycia czasów wyra¿aj¹cych przesz³oœæ, przechodzono spokojnie do porz¹dku dziennego i autorzy zaczêli u¿ywaæ imperfektu, perfektu i aorystu bez ¿adnej znaczeniowej miêdzy nimi ró¿nicy. Ale zasady fleksji musia³y byæ zachowane. Jedyn¹ drog¹, na której sanskryt móg³ siê do pewnego stopnia wyzwalaæ od odmian, by³o budowanie d³ugich z³o¿eñ, którymi zastêpowano ca³e jednostki zdaniowe w ramach okresów gramatycznych.

Ju¿ w literaturze wedyjskiej i w epopejach spotykamy sporo tworów z³o¿onych, ale maj¹ one zazwyczaj dwa, a najwy¿ej trzy cz³ony, tak jak na przyk³ad angielskie houseboat lub blackbird. Natomiast w sanskrycie klasycznym cz³onów mo¿e byæ nawet dwadzieœcia lub trzydzieœci. Wczeœniejsi poeci klasyczni, jak Kalidasa (kaalidaasa), s¹ jeszcze dosyæ powœci¹gliwi w u¿ywaniu takich wyrazów, chocia¿ i w ich wierszach rzeczowniki szeœciocz³onowe nie stanowi¹ rzadkoœci; ale ju¿ w najdawniejszych panegirykach dworskich w jêzyku sanskryckim wystêpuj¹ olbrzymie z³o¿enia. Na przyk³ad cesarz Samudragupta okreœlony jest jako "zwi¹zuj¹cy ca³y œwiat przez ujawnianie swej si³y i przez [przyjmowanie] us³ug [od innych królów], takich jak sk³adanie osobistego ho³du, przysy³anie w darze dziewcz¹t i proszenie o akty nadania opatrzone pieczêci¹ Garudy, w celu utwierdzenia ich w³adzy nad ich krainami" - wszystko w jednym s³owie, z³o¿onym z dwudziestu elementów. Ta niezwyk³a sk³onnoœæ do u¿ywania tak d³ugich z³o¿eñ mog³a ukszta³towaæ siê w sanskrycie pod wp³ywem jêzyków drawidyjskich; w jêzyku starotamilskim bowiem, maj¹cym niewiele form fleksyjnych, wyrazy zestawia siê w d³ugie szeregi bez wyraŸnego zaznaczania istniej¹cych miêdzy nimi zwi¹zków. Jeœli sk³adniki sanskryckiego wyrazu z³o¿onego potraktujemy jako osobne, zestawione ze sob¹ s³owa - tak jak na przyk³ad w angielskim "my top right-hand waistcoat pocket" ("moja prawa górna kieszonka kamizelki"), co w sanskrycie by³oby uznane za jedno s³owo z³o¿one - nowe konstrukcje klasycznego okresu sanskryckiego staj¹ siê dla nas zrozumia³e.

Wraz ze sk³onnoœci¹ do u¿ywania d³ugich z³o¿eñ rozwinê³o siê w sanskrycie równie¿ zami³owanie do d³ugich zdañ. W prozaicznych dzie³ach Bany (baaNa) i Subandhu (subandhu), napisanych w VII wieku, i w utworach wielu autorów póŸniejszych spotykamy zdania, które w druku musia³yby zaj¹æ po dwie albo trzy stronice. Jakby dla zwiêkszenia tych komplikacji autorzy wyszukiwali jeszcze wszelkie mo¿liwe gry s³ów, tak ¿e w rezultacie piœmiennictwo sanskryckie sta³o siê jedn¹ z najbardziej ozdobnych i najbardziej sztucznych literatur œwiata. Cechuj¹ce Hindusów od najdawniejszych czasów zainteresowania jêzykowe nie os³ab³y równie¿ w œredniowieczu. Z tej epoki dochowa³o siê wiele cennych "s³owników"; nie s¹ one podobne do u³o¿onych alfabetycznie s³owników zachodnich, lecz raczej do takich dzie³ jak "Thesaurus" Rogeta - rodzaj s³ownika u³o¿onego dzia³ami. Zawieraj¹ listy s³ów bliskoznacznych albo u¿ywanych w podobnych kontekstach; s³owa s¹ nieraz zaopatrzone w krótkie definicje, a ca³oœæ ujêta jest w formê prostego wiersza. Najs³awniejszym leksykografem - i autorem najstarszego z tej dziedziny traktatu przechowanego do naszych czasów - jest Amarasinha (amarasiMha), który wed³ug tradycji mia³ ¿yæ w czasach Kalidasy. Inn¹ form¹ s³ownika, bli¿sz¹ naszych dykcjonarzy, by³y listy homonimów, klasyfikuj¹ce wyrazy maj¹ce wiêcej ni¿ jedno znaczenie.

Indyjskie zainteresowania jêzykowe przejê³a równie¿ filozofia, która wiele uwagi poœwiêci³a rozwa¿aniom nad stosunkiem pomiêdzy wyrazem a jego desygnatem. Szko³a mimansy (miimaaMsaa), wznawiaj¹c jêzykowy mistycyzm póŸniejszego okresu wedyjskiego, g³osi³a, i¿ ka¿de s³owo jest odbiciem wiekuistego prototypu, dziêki czemu jego znaczenie jest wieczne i immanentnie w nim zawarte. Jej adwersarze, zw³aszcza ci spoœród logików szko³y njaji (nyaaya), twierdzili przeciwnie: relacja pomiêdzy wyrazem a jego znaczeniem jest czysto konwencjonalna. By³a to wiêc kontrowersja podobna do sporu miêdzy realistami a nominalistami w Europie œredniowiecznej. Klasycznym sanskrytem zapewne nigdy nie pos³ugiwa³y siê masy. Nie znaczy to jednak, ¿eby by³ on kiedykolwiek jêzykiem ca³kowicie martwym. Stanowi³ przecie¿ oficjalny jêzyk religii i pañstwa. Ludzie z klas wy¿szych czytali i rozmawiali w sanskrycie, a prawdopodobnie rozumia³o go w pewnym zakresie równie¿ wielu przedstawicieli ni¿szych warstw. By³ rodzajem lingua franca dla wszystkich czêœci Indii i jeszcze dziœ uczeni bramini z przeciwnych krañców kraju spotykaj¹c siê w jakimœ s³awnym miejscu pielgrzymek rozmawiaj¹ ze sob¹ w sanskrycie, rozumiej¹c siê nawzajem doskonale.

Jêzyk wedyjski jest mo¿e i wymar³ym ju¿ jêzykiem z grupy indyjskiej jêzyków indoeuropejskich. Jest to najstarsza postaæ jêzyka staroindyjskiego - sanskrytu, u¿ywana w okresie od XV do V wieku p.e.ch. Z niego wywodzi siê sanskryt klasyczny. Nazwa wywodzi siê od Wed, zbioru tekstów indyjskich, której najstarsza czêœæ - Rygweda (1500-1200 r. p.n.e.) - zosta³a spisana w³aœnie w tym jêzyku. Tym samym s¹ to jedne z najstarszych zapisow jêzyków indoeuropejskich. Sanskryt jest ci¹gle u¿ywany i potrzebny, a spora grupa indyjskiej kasty braminów, szacowanej na ponad 40 mln osób pielêgnuje najdawniejsze tradycje recytacji wedyjskiego sanskrytu.